Cieszyn jest jednym z najstarszych miast na Śląsku.

Powstanie miasta

Cieszyn jest jednym z najstarszych miast na Śląsku. Podanie głosi, że założyli go w 810 roku[uwagi 1] trzej bracia, Bolko, Leszko i Cieszko (Bolek, Lešek a Těšek), synowie czeskiego księcia Lecha, który zginął w walce z wojskami cesarza Karola Wielkiego w 805 roku, najpewniej przy oblężeniu Canburga, siedzibie rodowej księcia Lecha, w dolinie dolnej Ohrzy[12]. Według legendy trzej bracia, po długiej wędrówce spotkali się tutaj u źródła, nazwanego później Studnią Trzech Braci, i ciesząc się tym faktem założyli gród Cieszyn.

W rzeczywistości zalążkiem dzisiejszego miasta jest Góra Zamkowa, gdzie najstarsze ślady osadnictwa sięgają VI-V w. p.n.e. oraz słowiański gród we wsi Podobora (obecnie część Kocobędza, Rep. Czeska), zwany „Starym Cieszynem”. Po zniszczeniu Starego Cieszyna przez wojska wielkomorawskie w końcu VIII wieku osadnicy słowiańscy zbudowali na Górze Zamkowej nowe grodzisko obronne, które stało się zapleczem dla odbudowywanego starego grodu. Z czasem zyskało ono na znaczeniu i wraz ze Starym Cieszynem stało się centrum administracyjnym, religijnym i gospodarczym znacznej części Śląska. W XI wiek] zbudowano tu kaplicę w stylu romańskim, która przetrwała do dziś i jest jednym z najważniejszych zabytków na Śląsku i w Polsce (jej podobizna zdobi m.in. rewers banknotu 20-złotowego oraz dwuzłotowej monety z kolekcjonerskiej serii Historyczne miasta w Polsce). W tym samym czasie pod Górą Zamkową zaczęło rozbudowywać się podgrodzie, a cieszyński gród urósł do rangi kasztelanii podlegającej królom polskim, a w okresie rozbicia dzielnicowego książętom śląskim. Rozwój grodu na Górze Zamkowej spowodował, że na przełomie XI i XII wieku przestał istnieć Stary Cieszyn.

Zabytki

Ulica Głęboka
Pierwotnie zwana ulicą Polską. Już od średniowiecza główna arteria miasta, łącząca centrum miasta z zamkiem. Nazwa powstała od pogrążonej formy ulicy, którą z dwóch stron otaczały wysokie chodniki. Ostateczny kształt stojące przy niej kamienice uzyskały na przełomie XIX i XX w.

Kamienica, dawny Dom Niemiecki, ul. Głęboka 15
W czasach austriackich zwany Domem Niemieckim (Deutsches Haus). Powtarzana od lat legenda głosi, że w znajdującym się w piwnicy tego budynku mieściła się kiedyś loża masońska, co dało asumpt twierdzeniu o działalności w Cieszynie wolnomularzy. Tylko w części odpowiada to rzeczywistości.
Kamienica przy ul. Głębokiej 15 w kształcie w jakim można dzisiaj oglądać została wybudowana w latach 1895-98 na miejscu dawnego budynku, będącego w przeszłości m.in. własnością szlacheckiego rodu Cselestów z Cselestina. Zawdzięcza powstanie cieszyńskiemu budowniczemu Aloisowi Jedekowi, który w porozumieniu z władzami Niemieckiego Stowarzyszenia Czytelniczego i Oświatowego [Lese- und Geselligkeitsverein] w Cieszynie zaprojektował go dla potrzeb siedziby wszystkich niemieckich stowarzyszeń i instytucji działajacych w mieście. Uroczyste otwarcie Domu Niemieckiego nastąpiło 10 stycznia 1898 r., a stowarzyszenia niemieckie miały w nim swoją siedzibę na zasadzie wynajmu lokalu. Innym elementem pozyskiwania przez właściciela niezbędnych środków na utrzymanie obiektu była restauracja urządzona bardzo gustownie, o czym przekonują zachowane widokówki i fotografie, w piwnicy budynku. Już w 1897 r. Jedek uzyskał od władz uprawnienia do wyszynku alkoholu w swoim budynku, a koncesja obejmowała prawo sprzedaży piwa, wina i wódki oraz podawanie potraw. Lokal, reklamujący się jako „Piwiarnia” [Bierhalle] ale częściej „Restauracja Domu Niemieckiego” była wynajmowana prywatnym dzierżawcom.
Pierwszym był Józef Mehoffer, który w zamieszczanych od 1898 r. w prasie inseratach reklamował swój lokal jako najlepsze miejsce spotkań obcych i miejscowych, a polecał piwo pilzneńskie z cieszyńskiego browaru mieszczańskiego, austriackie wina z własnej piwnicy, a także najlepszą wiedeńską kuchnię. Kiedy po pięciu latach Mehoffera zastąpił Emil Pindter (a potem jego żona Anna) oferta lokalu została poszerzona o oryginalny pilzneński „Urquell”, piwo z austriackiego Schwechatu oraz „piwo cesarskie” z cieszyńskiego browaru. Poza tym lokal serwował wina austriackie i węgierskie, można też było wykupić abonamenty obiadowe. Jednak ok. 1905 r. Jedek zaczął mieć kłopoty z organizacjami korzystającymi z Domu Niemieckiego, także najemcy restauracji zmieniali się niemal co roku (kolejno Fritz B. Weiner, Josef Heczko, Anton Rybka, w końcu w latach 1908-1910 Andreas Kłapsia). Po 1910 r. restauracja Domu Niemieckiego przestała być wymieniana w spisie lokali tego typu, stała się bowiem lokalem zamkniętym. Jej użytkownikiem przez następne lata była cieszyńska filia stowarzyszenia Schlarafia, która to nazwa dzisiaj ani miejscowym ani turystom niewiele zapewne mówi.
Schlarafia powstała w Pradze w kręgu niemieckich artystów, których nie chciano przyjmować do elitarnych stowarzyszeń ze względu na zbyt „niskie” pochodzenie. W efekcie założyli oni związek zwany Klubem Proletariackim, który w 1859 r. przyjął nazwę Schlarafia. Nazwa nawiązywała do staroniemieckiej tradycji „świata próżniaczego”, w którym w rzekach zamiast wody płynie mleko i piwo, rosnące na drzewach serdelki same wpadają do ust, a szczęśliwi próżniacy mogą poświęcić się rozwijaniu osobistych zainteresowań. Głównym celem Schlarafii było przyjemne i pożyteczne spędzanie czasu w gronie zaufanych osób, jej najważniejszymi pojęciami były sztuka, humor i przyjaźń, co zawierała jej dewiza – łaciński zwrot ,In arte voluptas” (W sztuce pociecha). Schlarafia zajmowała się też działalnością humanitarna, a unikała wszystkiego, co naruszało przekonania religijne i narodowe jej członków i innych osób. Stąd też jej członkami byli przedstawiciele wszystkich wyznań, znaczny jej procent stanowili Żydzi, co na owe czasy było znakiem postępowości. Przeważali jednak zdecydowanie Niemcy, a język niemiecki pozostał mową społeczności schlarafijskiej do dzisiaj. Klientelę Schlarafii stanowili członkowie dobrze sytuowanych warstw mieszczaństwa i inteligencji.
Najwięcej do uznania członków Schlarafii za masonów przyczyniło się chyba ich zamknięcie w swoim własnym środowisku, co skłaniało osoby stojące z zewnątrz do snucia różnych, przeważnie fałszywych, domysłów. Jedno jest pewne, prawdziwa loża masonerii w Cieszynie nigdy nie istniała, a lokal zwany do dzisiaj „Lożą masońską” był siedzibą stowarzyszenia „Schlarafia Teschenia”.

Dawne Alumneum, pl. Kościelny 6
Budynek eklektyczny, wybudowany w 1865 r., dawne Alumneum (bursa dla młodzieży ewangelickiej), obecnie siedziba Parafii Ewangelicko-Augsburskiej.

Dawne Gimazjum Ewangelickie, pl. Kościelny 5
Wybudowane w 1869 r. w stylu neogotyckim, jako siedziba ewangelickiego gimnazjum (w 1873 r. połączone z gimnazjum katolickim w gimnazjum państwowe).

Dawna Miejska Kasa Oszczędności, ul. Mennicza 1
Wzniesiona w XVI w., wielokrotnie przebudowywana, ostatnio w 1891 r. według projektu Antoniego Jonkischa. W XIX w. w posiadaniu baronów von Mattencloit, od 1880 r. własność i siedziba Cieszyńskiej Kasy Oszczędności (obecnie siedziba banku).

Kamienica Bludowskich – dawna mennica, ul. Mennicza 46

Kamienica Bludowskich – budynek wzniesiony na fundamentach mennicy założonej przez Mieszka I cieszyńskiego. Książęta cieszyńscy mieli prawo bicia własnej monety od XIII w. aż do wygaśnięcia dynastii w 1653 r. (z wyjątkiem ponad stuletniego okresu od 1438 do 1559 r.). Gruntownie remontowany, o pseudorokokowej dekoracji, od przełomu wieków XVII i XVIII był własnością barona Bludowskiego. Rozbudowany i wyremontowany, od 1999 jest siedzibą Książnicy Cieszyńskiej – biblioteki posiadającej najcenniejsze na Śląsku zbiory rękopisów, druków i inkunabułów.

Ulica Ratuszowa
Przy ulicy Ratuszowej znajduje się budynek dawnego teatru i sali redutowej połączony z budynkiem ratusza, klasycystyczny, wzniesiony w połowie XVIII w., przebudowany w 1816 r. przez Floriana Jilga, odbudowany po pożarze wraz z ratuszem w 1848 r., wg projektu Józefa Kornhäusela i Andrzeja Kmenta, obecnie pełni funkcje kina.

Budynek poczty, Rynek 13
Budowany od 1909 r. w stylu secesyjnym, według projektu M. Dalfa, na miejscu mieszczącego się tu od poł. XVIII w. klasztoru Sióstr Elżbietanek.

Kamienica Konczakowskich, Rynek 19
Z renesansowo-barokowym dziedzińcem wewnętrznym. Pierwotnie w tym miejscu znajdowały się dwa budynki renesansowe, jednopiętrowe, podcieniowe. Renesansowy kształt i wystrój zachował budynek stanowiący obecnie prawą część scalonego obiektu z szeroką sienią sklepioną krzyżowo z dekoracyjnymi żebrami sklepiennymi i zwornikami – w kluczu gmerk z datą (15)73. W parterze zachowane również trzy portale kamienne. Po pożarze w 1789 r. oba domy scalono, zamurowano podcienia i częściowo zburzono narożną oś budynku w związku z koniecznością poszerzenia ulicy prowadzącej do bramy miejskiej, wykonano też wspólną fasadę. Na pierwszym piętrze budynku znajdowało się prywatne muzeum (kolekcja broni, wyrobów artystycznych, książek, mebli i obrazów) rodziny Konczakowskich, właścicieli kamienicy.

Wzgórze Zamkowe
Najstarsze ślady osadnictwa na Wzgórzu Zamkowym w Cieszynie pochodzą z czasów rzymskich, z V wieku p.n.e. Prawdopodobnie już w VIII wieku w miejscu tym znajdowała się dość rozległa osada z budynkami mieszkalno-warsztatowymi, otoczona wysokim szerokim wałem obronnym (około 10 metrów) o konstrukcji ziemno-drewnianej.

Rotunda
Zbudowana w l połowie XI wieku z miejscowego kamienia łamanego. Wybudowana jako obiekt sakralny / kaplica grodowa/ lecz również obiekt obronny i miejsce spotkań przedstawicieli władzy. W 2 połowie XIV wieku poddana przebudowie w stylu gotyckim czego śladem są zachowane do dziś ostrołukowe otwory okienne oraz ślady polichromii na łuku tęczowym. Wielokrotnie palona w l połowie XIX wieku, wraz z całym zamkiem przebudowana zostaje w stylu klasycystycznym wg projektu J. Kornhausela. W latach 50. XX wieku, po kilkuletnich badaniach archeologicznych odtworzona zostaje w swojej pierwotnej formie.

Wieża Piastowska
Kamienna wieża zbudowana na rzucie kwadratu powstała w XII lub XIII wieku. Nadbudowana została w 2 pół. XIV wieku i ozdobiona narożnymi tarczami herbowymi z orłem piastowskim. Pod koniec XV wieku ponownie nadbudowana o kolejną kondygnację ze hurdycjami i blankowaniem wykonanymi z cegły. Całość nakryta była wysokim dachem namiotowym. W połowie XIX wieku poddana remontowi po którym uzyskała obecny kształt. W XIX wieku była również wieżą zegarową, z zachowanym do dziś mechanizmem.

Wieża Ostatecznej Obrony zw. Starą
Pochodzi zapewne z XII lub XIII wieku. Wielokrotnie przebudowywana w XV-XVII wieku jako basteja. W 1914 z pozostałości zaprojektowano tzw. Sztuczne ruiny. W l połowie lat 90. przebadane archeologiczne i odtworzone w formie pierwotnej (częściowo).

Dom Narodowy, Rynek 12

Budynek w stylu eklektycznym, wybudowany staraniem Towarzystwa Domu Narodowego jako „Dom Polski” w miejscu byłego zajazdu Franciszka Schreinzera, a którego uroczyste otwarcie nastąpiło w 1901 r. Był siedzibą większości polskich organizacji, biblioteki, Czytelni Ludowej, drukarni oraz Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. Obecnie mieści się tu Cieszyński Ośrodek Kultury „Dom Narodowy”.

Studnia z figurą św. Floriana, Rynek
Pozostałość dawnego systemu zasilania miasta w wodę. Pierwotnie drewniana, od 2 poł. XVI w. kamienna. Kamienną figurę św. Floriana na czworobocznym postumencie pośrodku ośmiobocznej sadzawki wykonał prawdopodobnie W. Donay w 70. latach XVIII w.

Budynek szkolny, Pl. Londzina 3
Gmach szkolny, wybudowany w 1910 r. na rzucie litery „L”, z półkolistym ryzalitem części centralnej, siedziba wielu szkół m.in. niemieckiej szkoły realnej, obecnie Zespół Szkół Ekonomiczno-Gastronomicznych im. Macierzy Ziemi Cieszyńskiej.

Budynek szkoły podstawowej, ul. Michejdy 1
Budynek szkoły podstawowej o bogatej dekoracji architektonicznej zbudowany w 1906 r., pośrodku sala gimnastyczna im. dr Stanisława Hassewicza, wybitnego filantropa.

Studnia Trzech Braci, znajdowała się tutaj już w XV wieku. Związana jest ona z legendą o powstaniu miasta. W XIX wieku studnia przykryta została żeliwną altanką i umieszczono tu napis informujący o spotkaniu trzech braci, a także (już w XX wieku) powiększenie medalu Jana Raszki, który wybity został z okazji obchodów 1100 lat miasta.

Cieszyńska Wenecja, to naprawdę niezwykle klimatyczne i urokliwe miejsce w Cieszynie. Już od średniowiecza przy sztucznym kanale Młynówka mieli swoje warsztaty rzemieślnicy, co znacznie ułatwiało im pracę. Woda płynąca kanałem napędzała koła młyńskie, a dziś malownicze, ukwiecone niskie domki mieszkalne zbudowane się tuż nad kanałem cieszą oczy turystów.

Muzeum Drukarstwa, to gratka dla miłośników zabytków techniki (Muzeum znajduje się na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego). Mamy okazję zobaczyć tu warsztaty drukarza z XIX i XX wieku z pełnym wyposażeniem, gdzie na szczególną uwagę zasługują maszyny odlewnicze, klisze, prasy, urządzenia drukujące. To niesamowita podróż w czasie!

Most nad Olzą, po jednej stronie Republika Czeska i słynna restauracja Avion, po drugiej budynek dawnej straży granicznej (dziś ciekawa księgarnia z czytelnią, gdzie w upalny dzień można na zewnątrz usiąść na leżaku z dobrą książką), pod spodem rzeka Olza. Most jest dziś swego rodzaju atrakcją turystyczną.

By dowiedzieć się nieco o historii miasta i zobaczyć wiele interesujących eksponatów (podobno nawet głowa jednorożca) koniecznie należy udać się do Muzeum Śląska Cieszyńskiego.

Obrazek: Rotunda w Cieszynie 1” autorstwa Photo: Hons084 / Wikimedia Commons. Licencja CC BY-SA 3.0 pl na podstawie Wikimedia Commons