Na Wzgórzu Lecha wznosi się gnieźnieńska archikatedra Wniebowzięcia NMP i Św. Wojciecha, katedra koronacyjna królów Polski.

Prawdopodobnie już w IX wieku (około 100 lat przed przyjęciem Chrztu przez Mieszka I) na Wzgórzu Lecha powstała najstarsza świątynia chrześcijańska (w miejscu kultu pogańskiego), której relikty odkryto w podziemiach obecnej katedry. Około 970 r na miejscu tej świątyni Mieszko I wybudował drugi kościół, w którym złożono zwłoki jego żony – Dąbrówki, po czym wybudowano kolejny kościół w miejscu starego i w 999 r złożono tu ciało Św. Wojciecha, srebrna trumna z relikwiami męczennika znajduje się w prezbiterium. Do XIII w. świątynia była miejscem koronacji królów Polski – Bolesława Chrobrego, Mieszka II, Bolesława Śmiałego, Przemysła II i Wacława II. Przy nawach bocznych i obejściu ciągnie się wieniec kaplic, dwie zakrystie, biblioteka i nowy kapitularz. Ozdobny barokowy baldachim ze spiralnie skręconymi kolumnami jest wzorowany na dziele Berniniego z Bazyliki św. Piotra w Rzymie (1680-1684).W roku 997 w trakcie misji wśród Prusów śmierć męczeńską poniósł św. Wojciech z czeskiego rodu Sławnikowiców. Bolesław Chrobry wykupił zwłoki męczennika, który już w roku 999 został kanonizowany. Do jego grobu w roku 1000 podjął pielgrzymkę Otto III, zostało ustanowione arcybiskupstwo w Gnieźnie ( Zjazd Gnieźnieński). Romańska katedra miała formę trzynawowej, beztranseptowej bazyliki filarowej , od wschodu zamkniętej trzema apsydami, z dwuwieżowym masywem zachodnim. Prezentowała typ budowli podobny do katedry poznańskiej. Z wyposażenia zachowały się ułomki barwnych witraży i wzorzystej posadzki z kolorowych płytek ceramicznych, a przede wszystkim wspaniałe drzwi brązowe, do dziś zdobiące świątynię (około 1170 – 1180 roku). Opis drzwi znajduje się w następnym artykule. Gotycka katedra, powstała w okresie od 1342 do ok. 1390 roku, zastąpiła romańską świątynię wzniesioną przez Bolesława Chrobrego w miejscu wcześniejszych obiektów sakralnych istniejących na Wzgórzu Lecha. Ostatniej znaczącej przebudowy dokonano w XV-XVIII w. otaczając katedrę wieńcem kaplic, dobudowano wieże południową i północną. Koncepcja przestrzenna katedry oraz rozwiązania w części nawowej nawiązują do wielkiej klasycznej architektury katedr francuskich. Po pożarze w 1613 r. wnętrze przebudowano w stylu barokowym, a prace regotyzacyjne w latach powojennych przywróciły bazylice wygląd nadany jej przez twórców średniowiecznych. Niemal od tysiąca lat z katedrą w Gnieźnie związany jest kult św. Wojciecha. Do jego grobu pielgrzymowali wielcy tego świata: Otton III, Bolesław Chrobry, Władysław Jagiełło, Jan Olbracht, Zygmunt III Waza. Nawa główna katedry otoczona jest czternastoma kaplicami, w których pochowano dawnych metropolitów gnieźnieńskich. W podziemiach katedry można zobaczyć m.in. najstarszy w Polsce napis nagrobkowy z ok. 1006.

Archiwum Archidiecezjalne (obok północnej kruchty jest wejście) gromadzi jeden z najstarszych i najzasobniejszych zbiorów kościelnych w Polsce. Znajduje się tutaj m.in. bulla papieża Innocentego II z 1136 r. zwana „złotą bullą języka polskiego”‚. Biblioteka katedralna posiada w swych zbiorach najstarszą książkę ziem polskich, a jest nią niewielki pergaminowy kodeks z początku IX w. Najcenniejszą grupę rękopisów stanowią 73 iluminowane woluminy, m.in. Ewangeliarz Gnieźnieński z końca XI w. i Biblia z 1414 r.

Ciekawostkę stanowi najbogatsza w kraju kolekcja podpisów dawych artystów i budowniczych, czyli tzw. gmerków. Znaki te pozostawione są w calej katedrze lecz największe ich skupisko znaleźć można na dwóch kolumnach w okolicy prezbiterium, doliczono ich się tam aż 36 sztuk. Dodatkowo lwa ze zdobień drzwi gnieźnieńskich możemy spotkać na banknocie 20 zł, a fragment romańskiej posadzki z podziemi katedry na banknocie 10zł.

Obrazek: Katedra Gnieźnieńska nocą” autorstwa Lukasz19930915 – Praca własna. Licencja CC BY-SA 3.0 na podstawie Wikimedia Commons.