Najstarsze opactwo cysterskie w Polsce (z 1140 r.). Sanktuarium bł. Wincentego Kadłubka w Jędrzejowie. Jędrzejów słynie także ze swoich organów, które były pierwowzorem słynnych organów w Gdańsku-Oliwie. Pracował tu Wit Stwosz.

Na początku XII w. w pobliżu źródeł Białej Nidy, nad Brzeźnicą na terenie województwa świętokrzyskiego (dziś okolice Jędrzejowa) został wzniesiony przez Jaksów-Gryfitów, ówczesny proboszcz gnieźnieński rodowy kościół św. Wojciecha wraz z rezydencją. Przypuszczalnie, rezydencja i kościół mogły być siedzibą kanonika krakowskiego Janika Jaksy-Gryfity, który, wraz ze swym bratem Klemensem z Klimontowa, palatynem krakowskim, ufundował pierwszy klasztor Cystersów na ziemiach polskich. Miejsce to określane było w dokumencie fundacyjnym jako Brynsich, Bryszyn, Brzeźnica. W 1114 r. przybył na tereny Świętokrzyskiego z opactwa Morimond w Szampanii, konwent Cystersów pod przewodnictwem o. Mikołaja, sprowadzony przez późniejszego arcybiskupa gnieźnieńskiego Janika. Klasztor w Brzeźnicy, założono w 1140 r. jako 21 filię Morimondu. Otrzymał on nazwę Morimondus Minor (Morimond Mniejszy). Cystersi zorganizowali osadę dla ludności, którą później nazwano Jędrzejowem (Andreovia). Nazwa prawdopodobnie pochodzi od imienia patrona wschodu św. Andrzeja Apostoła, gdzie zakonnnicy prowadzili misję, stąd Andreovia, czyli Droga św. Andrzeja.

Klasztorny kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny konsekrowany został w 1210 roku przez bł. Wincentego Kadłubka, który w tym opactwie spędził ostatnie 5 lat swojego życia i to tutaj najprawdopodobniej powstała czwarta księga jego zatytułowana „Kronika Polaków” (Chronica Polonorum), cennego źródła do początków państwa polskiego, drugiego tego typu utworu w dziejach polskiej historiografii. Bł. Wincenty dokonał w Jędrzejowie swojego obfitującego w liczne dzieła historyczne żywota (a przynajmniej, twierdzą niektórzy, w liczne piękne dzieła baśniopisarskie…) i tu został pochowany, w osobnej kaplicy, w północnej nawie kościoła. Dzisiejszy kościół, zbudowany w stylu późnoromanskim, zgodnie z założeniami warsztatu cysterskiego, został gruntownie przebudowany w dobie baroku i z jego pierwotnej romańskości nic w zasadzie nie zostało. Przyglądając się odsłoniętemu spod tynku filarowi można się dopatrzeć dużo starszego kamienia. Natomiast w północnej kaplicy otwierającej się do transeptu (i zgodnie z programem cysterskim sąsiadującej z prezbiterium) odnajdziemy pięknie odrestaurowaną piscinę. Jej zachowane oryginalnie dno zawiera charakterystyczne wgłębienie, górna część została zrekonstruowana po 1945 roku. Trochę łaskawiej barok obszedł się z zabudowaniami klasztornymi. Tu zachowały się ślady sklepień o profilu charakterystycznego dla Cystersów przysadzistego ostrołuku w okolicach dawnego wirydarza, fragmenty charakterystycznego, gotyckiego muru z cegły i ostrołukowe okna. Już przy wejściu (niestety, zwykle zamkniętym) na krużganki od strony kościoła zwraca uwagę piękny, gotycki ślepy portal. Natomiast krużganki od innej strony odsłonią nam przekryte pięknym, krzyżowo-żebrowym, wczesnogotyckim sklepieniem korytarze prowadzą bowiem do pomieszczenia, gdzie odsłonięto wbudowane w zachodnią ścianę kościoła pozostałości przedcysterskiej budowli z ok. 1110 roku, którą ojcowie z Morimond pierwotnie przejęli i dopiero na jej miejscu wybudowali własną świątynię. Od strony południowej znajduje się dziś dziedziniec, pod którego powierzchnią znajdują się relikty kapitularza. Na murze przy dziedzińcu doskonale widoczne są ślady sklepień o przysadzistym ostrym cysterskim łuku, a także wsporniki tych sklepień zdobione ciekawymi, ślimakowatymi ornamentami. Ściany krużganków pokryte są wspaniałą barokową polichromią – dzieło Andrzeja Radwańskiego wykonane w latach 1734-39; zawierające sceny z życia świętych i papieży cystersów, adorację Matki Boskiej przez cystersów, sceny z działalności cystersów w czterech częściach świata, a także z historii ich zakonu. Kaplicy bł. Wincentego Kadłubka, ściany ozdobiono polichromią przedstawiającą sceny z jego życia.
Dopełnieniem barokowego wystroju są: późnobarokowa ambona z płaskorzeźbą postaci św. Jana Chrzciciela, barokowe stalle wykonane w 1731r., oraz organy – stanowiące najważniejszy zabytek sztuki organowej; na nich wzorowane były organy oliwskie; łączą one elementy stylu późnobarokowego i rokoka, zbudowane w latach 1745-1754 przez organmistrza Józefa Sitarskiego, mają 42 głosy. Co roku w sierpniu i wrześniu organizowany jest tutaj Międzynarodowy festiwal muzyki organowej z udziałem artystów światowej sławy.

Ciekawostki
Pierwszej konsekracji kościoła dokonał bp Maur. W 1167 r. po wybudowaniu kościoła klasztornego w poświęceniu uczestniczyli m.in. Mieszko Stary i Kazimierz Sprawiedliwy. Po raz trzeci kościół był konsekrowany przez bp. Kadłubka w 1210 r. i został poświęcony Maryi Dziewicy i św. Wojciechowi.
W 1218 r. znamienity biskup Kadłubek, wpływowy mąż stanu, bliski doradca władców, światły i wykształcony zwolennik reform w ówczesnym Kościele polskim, zrezygnował z godności, beneficjów i z urzędu, by pieszo przywędrować do Jędrzejowa i tu jako skromny mnich spędzić kilka lat życia (m.in. na pisaniu ostatniej części „Kroniki Polskiej”.
Bł. Wincenty Kadłubek jest drugim patronem diecezji kieleckiej (wspomnienie 9 października) oraz patronem miasta Jędrzejowa. Jego relikwie powędrowały stąd do ponad 40 polskich i zagranicznych kościołów. Na uwagę zasługuje płyta nagrobkowa z 1319 r. Pakosława z Mstyczowa herbu Lis, kasztelana krakowskiego, z rytą postacią rycerza. Jest to jeden z najstarszych nagrobków rycerskich w Polsce.
W czasach nowożytnych skrzydła klasztorne zostały gruntownie przebudowane. Na początku XX w. jedno z nich zostało rozebrane gdyż było zrujnowane. Pozostały po nim jedynie ślady kapitularza (część detali architektonicznych, pokrytych płaskorzeźbioną roślinną dekoracją) Część z nich znajduje się w klasztornym lapidarium oraz w Państwowym Muzeum im. Przypkowskich. Tak więc z klasztoru jędrzejowskiego do naszych czasów dotrwały trzy, piętrowe skrzydła klasztorne o średniowiecznej metryce z XIII i XV wieku.
Od 1992 roku, po wcześniejszych badaniach, w obrębie zabudowań klasztornych i kościoła są prowadzone prace archeologiczne. Wniosły one wiele cennych informacji o najstarszej fazie budowy opactwa. Odsłonięto m.in.: relikty całkowicie zrealizowanego wschodniego, romańskiego skrzydła klasztoru i piwnicę średniowiecznego refektarza pod skrzydłem południowym.

Opactwo jędrzejowskie zostało włączone przez Radę Kultury Europy do Europejskiego szlaku cystersów.

Godziny otwarcia:
Grupy zorganizowane proszone są o zgłaszanie się na furcie:
Od poniedziałku do soboty w godzinach od 8:00 do 13:00 i od 13:30 do 19:00; w niedziele i święta kościelne furta jest zamknięta. Grupy można również zgłaszać telefonicznie lub za pośrednictwem adresu email, rezerwując sobie wcześniej dzień oraz godzinę.

Ceny biletów:
Za zwiedzanie można na ręce zakonnika złożyć dowolną ofiarę.

Obrazek: Archiopactwo cystersów w Jędrzejowie” autorstwa Arianus – Praca własna. Licencja CC BY-SA 4.0 na podstawie Wikimedia Commons