Rotunda świętego Prokopa w Strzelnie to największa romańska świątynia w Polsce zbudowana na planie koła.

Rotunda świętego Prokopa w Strzelnie to największa romańska świątynia w Polsce zbudowana na planie koła. Zapis w kronikach Jana Długosza podaje datę 16 marca 1133 jako dzień jej konsekracji, jednak nie określono jednoznacznie daty budowy świątyni. Badania archiwalne Ryszarda Kabacińskiego wykazały, że wezwanie kościoła jest znacznie późniejsze a kult świętego Prokopa w Strzelnie pochodzi dopiero z II poł. XVIII wieku.
Podczas II Wojny Świat. Niemcy zrobili z kościoła magazyn i wycofując się podłożyli materiały wybuchowe, mury wytrzymały, ale zniszczono kopułę i górne partie wieży. Kościół to rotunda z wieżą i kwadratowym prezbiterium. Od północy do rotundy przylegają dwie apsydy. Całość o pięknej kompozycji architektonicznej wykonana jest ze starannie obrobionych kostek granitowych z głazów narzutowych. Tylko górna część wieży wymurowana została w XV w. z cegły. Nawa sklepiona jest kopułą z gurtami, prezbiterium ma sklepienie krzyżowe. Wewnątrz świątyni uwagę zwraca sklepienie krzyżowe zbudowane na planie kwadratu z dwóch przenikających się sklepień kolebkowych, które jest jednym z najstarszych zachowanych w Polsce. Poza tym trzeba obejrzeć romańska kropielnicę z XII w. wykutą z jednolitego kamienia, a także stacje drogi krzyżowej datowane na rok 1531, które wydają się być najstarszymi w Polsce.

Rotunda od zachodu posiada okrągłą wieżę, wewnątrz której mieści się empora (rodzaj balkonu, na którym przebywał władca),gdzie w okresie średniowiecza zasiadali nasi wybitni królowie,Empora Piastowie – Władysław Łokietek i jego syn, Kazimierz Wielki; Jagiellonowie – założyciel dynastii Władysław Jagiełło (aż siedmiokrotnie) i również jego syn, Kazimierz Jagiellończyk. Empora zbudowana jest w formie biforium, czyli podzielona jest na dwie części poprzez kolumienkę.

W prezbiterium po lewej stronie znajduje się płaskorzeźba – tympanon fundacyjny, który jak sama nazwa mówi przedstawia fundację kościoła św. Prokopa. Niestety jest to rekonstrukcja wykonana z odlewu gipsowego a oryginał został zniszczony przez Niemców w 1945 roku. Kopię wykonano na podstawie odlewu ze zbiorów krakowskiego Muzeum Narodowego oraz fotografii z archiwum wojewódzkiego konserwatora zabytków w Poznaniu. Na tympanonie mamy przedstawione trzy postacie: w centralnej części przedstawiony jest Chrystus tronujący, a po bokach po lewej stronie postać fundatora ofiarowującego model rotundy a po prawej kobieta z otwarta księgą. Chrystus przedstawiony na środku zasiada na tronie, prawą ręką błogosławi a w lewej trzyma otwartą księgę. Fundator w geście pokory i szacunku (na lekko ugiętych kolanach, pochylony) wręcza model kościoła Chrystusowi, co ciekawe model na tympanonie idealnie pasuje do dzisiejszego kształtu rotundy. Natomiast kobieta z księgą to zapewne przeorysza lub ksienia norbertanek.

W świątyni nabożeństwa odbywają się tylko na specjalne okazje.

Na wieży znajdują się 3 dzwony z 1716 roku odlane w Toruniu. Na pierwszym z nich i zarazem największym jest przedstawiony św. Paweł i św. Trójca, na drugim św. Józef z dzieciątkiem i św. Norbert, a na trzecim św. Jan Chrzciciel i św. Andrzej. Na wszystkich trzech dzwonach znajduje się napis: „Gloria in excelsis Deo et in terra pax hominibus bonae voluntatis. Hinrisch Werden me fecit Strzelnesis anno 1716”. Napis ten w tłumaczeniu przez Ks. Ignacego Czechowskiego znaczy: „Chwała Bogu na wysokości a na ziemi pokój ludziom dobrej woli; Henryk Werden zbudował mnie dla Strzelna w roku 1716”.

Obrazek: Autor: Jan Jerszyński (Praca własna) [CC-BY-SA-2.5], undefined